Chùa Thái Lạc thờ Phật và thần Pháp Vân nên có tên gọi là Pháp Vân Tự. Chùa được xây dựng từ thời Trần (1225-1400). Kiến trúc kiểu "nội công ngoại quốc", gồm tiền đường năm gian, ba gian thượng điện, hai dãy hành lang mỗi bên chín gian, nhà tổ bảy gian. 

Đến đây chúng ta không khỏi ngạc nhiên và khâm phục bởi con mắt tinh tường của người xưa khi xây dựng ở nơi đây một ngôi chùa trên gò đất cao mà dân gian vẫn thường nói là trên lưng con rùa, hai bên nước chảy ra sông như là hai rồng con chầu vào rồng mẹ như hướng rồng chầu hổ phục. Chùa xây không xa dân mà cũng không quá gần để người dân gửi gắm lòng thành kính của mình vào cửa phật. Chùa Thái Lạc được xây theo hướng Đông Nam, là hướng biểu tượng cho sự sinh sôi phát triển.

Chùa Thái Lạc là một trong bốn chùa thờ Tứ Pháp tại xã Lạc Hồng. Tại các chùa này hiện còn lưu giữ nguyên mẫu các pho tượng Tứ Pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện) mà tương truyền rằng được tạc từ cành dâu, lấy từ chùa Dâu, tỉnh Bắc Ninh. Đây cũng là hệ thống Tứ Pháp tượng trưng cho những thế lực thiên nhiên như mây, mưa, sấm, chớp mang đậm màu sắc của nền văn minh lúa nước. Pháp là một trong những hình thái tín ngưỡng thờ thần nông nghiệp cổ sơ khi mà đời sống nông nghiệp lệ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên.

Tuy nhiên, di vật quý giá nhất của chùa Thái Lạc là 20 bức phù điêu gỗ thời Trần còn lại trong di tích. Thượng điện chùa Thái Lạc là một trong những công trình gỗ cổ nhất Việt Nam, có từ thế kỷ XIV. Qua những lần trùng tu, một số cấu kiện bị hư hỏng đã thay đổi, nhưng kiến trúc, kết cấu vẫn hoàn toàn giữ nguyên và giữa các xà cột chính là các phù điêu gỗ còn nguyên vẹn. 

Trong các công trình kiến trúc gỗ truyền thống tại Việt Nam nhất là đối với các công trình mang yếu tố tôn giáo và tín ngưỡng như đình, đền, chùa, miếu... thì mảng điêu khắc được đánh giá là một trong những yếu tố quan trọng bậc nhất tạo nên vẻ đẹp cho công trình. Kỹ thuật đục nổi bong kênh trên một mặt phẳng, đón ánh sáng của thiên nhiên hay ánh đèn hương tạo cảm giác sáng tối, lắng đọng. Các vì kèo gỗ thời Trần còn lại ở chùa Thái Lạc đều có kích thước vừa phải, chúng là những bộ phận trụ chống chủ yếu, được nối với nhau bằng những đường xà dọc và các đường hoành để tạo thành một khung cốt vững chắc, nhằm đỡ toàn bộ lực đè của mái nhà. Đặc biệt phía trên câu đầu, ở giữa còn gắn thêm một bộ phận được gọi là giá chiêng, khác với kiến trúc về sau, chúng đều có dáng thấp, ở giữa không để rỗng mà được lắp ghép một mảng gỗ có tạo hình quầng lửa nhọn đầu. Mảng ván bưng này về cấu trúc không có tác dụng gì, có lẽ các nhà kiến trúc xưa có ý lắp thêm vào đó nhằm để trang trí, tô điểm cho công trình của mình được hoàn mỹ hơn.

Các thành phần kiến trúc gỗ tại chùa Thái Lạc còn có một số mảng cốn và cột trốn được lắp trên các xà nách và đặc biệt, có một số ván nong có chạm khắc đẹp được ghép ở giữa các xà dọc thượng và xà dọc hạ, có tác dụng che kín các lớp kiến trúc và trang trí thêm cho đẹp. Ở các ván nong được chạm nhiều cảnh về đề tài các tiên nữ. Nơi thì hai tiên nữ đang cưỡi phượng, người thổi tiêu, người kéo nhị; nơi khác tiên nữ lại thổi sáo, đánh đàn. Hoặc cũng có cảnh tiên nữ đầu người mình chim đang giơ tay dâng hoa. Thú vị hơn còn có cả cảnh chạm một dàn nhạc ba người đang sử dụng những nhạc cụ dân tộc. Tất cả chúng chẳng những là các tác phẩm nghệ thuật tạo hình giá trị, một vốn tài liệu quý giúp chúng ta hiểu biết về nền nghệ thuật âm nhạc cổ của cha ông. Các hoạ tiết này phản ánh khá rõ nét xã hội Việt thời Trần với hào khí Đông A ba lần chiến thắng quân xâm lược Nguyên Mông. Các mảng chạm khắc ở chùa Thái Lạc, dưới con mắt người xem vẫn hiện lên với một hiệu quả thẩm mỹ đầy đủ và trọn vẹn. 

Theo giáo sư Trần Lâm Biền, nhà nghiên cứu di sản văn hóa thì sự chính xác và nhất quán trong điêu khắc gỗ ở chùa Thái Lạc còn xác nhận có hình vẽ mẫu ban đầu, rồi đường nét của hình vẽ mẫu sẽ dẫn dắt lưỡi đục của người nghệ sỹ sai khiến chất liệu, nên qua những hình điêu khắc ta có thể gián tiếp thấy lại hình vẽ của nghệ thuật hội họa. Nghệ sỹ khi dựng chùa Thái Lạc đã dùng đục nẩy trên gỗ rắn những đường nét làm thành các hình như được vẽ bằng bút. Nếu ở hình phỗng quỳ đội tòa sen, chất hội họa kết hợp dè dặt với điêu khắc, đường nét chỉ phụ họa cho mảng khối, thì đến những hình hoa dây, sóng nước, đặc biệt là các hình tiên nữ, những nhạc công đang biểu diễn, nghệ sỹ dân gian đã sử dụng thứ ngôn ngữ chính là đường nét, hình chạm nổi mà chất hội họa đậm hơn cả điêu khắc, nét chạm như nét vẽ, tinh sắc và thoải mái. 

Tại chùa Thái Lạc trước kia thường được nhân dân trong vùng tổ chức các lễ cầu đảo mỗi khi hạn hán. Ở lễ hội Tứ Pháp chùa Thái Lạc tồn tại cả linh khí dân tộc và cả sức mạnh truyền thống, phù giúp cho xã hội hiện tại và góp phần làm nên bản sắc riêng biệt cho Phật giáo Việt Nam. Người dân tin rằng, thông qua lễ hội thì sẽ được mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Có thể nói, tín ngưỡng Tứ Pháp là một trong những chỗ dựa về tâm linh của người Việt qua nhiều thời đại và tồn tại cho đến tận ngày nay.

Theo baohungyen